Na maanden van onzekerheid lijkt het Witte Kerkje in Baarn definitief verkocht te zijn, hoewel de nieuwe eigenaar nog niet bekend is gemaakt. De verkoop van dit gemeentelijk monument laat een veel breder Nederlands fenomeen zien: de grootschalige leegstand van kerkgebouwen door ontkerkelijking en fusies van kerkgenootschappen.
Het Witte Kerkje aan de Kampstraat 8 in Baarn heeft een bewogen verkooptraject achter de rug. Het gemeentelijk monument, gebouwd in 1893 naar ontwerp van J.D.F. van der Veen en ingewijd op 5 mei 1894, kwam beschikbaar nadat het bestuur van Vrijzinnigen Nederland (VN) afdeling Baarn het gebouw te koop zette in 2024.
Voorganger
In maart 2025 leek de verkoop al rond te zijn met kerkgenootschap Alive Ministries, dat een akkoord had bereikt met het lokale bestuur van VN afdeling Baarn voor een aankoopbedrag van 105.000 euro. Het landelijke bestuur van Vrijzinnigen Nederland vond deze koopprijs echter te laag en ketste de verkoop af. Vervolgens werd het pand opnieuw te koop gezet met een vraagprijs van 329.000 euro, een bedrag dat voor het kleine kerkgenootschap onhaalbaar bleek. Voorganger Volkert Muijs van Alive Ministries toonde zich destijds teleurgesteld maar bleef hoop houden: “Het landelijke bestuur van Vrijzinnigen Nederland vond onze koopprijs te laag. Die bedraagt 329.000 euro, dat is voor ons te duur, dat kunnen wij als kleine genootschap niet opbrengen”. De recente verkoop laat zien dat er inmiddels een koper is gevonden die wel bereid was de gevraagde prijs te betalen.
Herbestemde kerken
De verkoop van het Witte Kerkje illustreert een veel groter maatschappelijk fenomeen. Nederland kampt met een grootschalige kerkleegstand die direct samenhangt met de voortschrijdende ontkerkelijking van de samenleving. Sinds de jaren zestig gaan steeds minder Nederlanders naar de kerk en in 2023 gaf maar liefst 58 procent van de Nederlanders aan zichzelf niet tot een religie of levensbeschouwelijke groepering te rekenen. Hoewel deze cijfers het afgelopen jaar weer zijn opgelopen, hebben deze ontwikkelingen dramatische gevolgen voor kerkelijk vastgoed. Uit onderzoek van de Rijksdienst voor Cultureel erfgoed (RCE) blijkt dat inmiddels één op de vier kerkgebouwen in Nederland een nieuwe functie heeft gekregen. Bijna 40 procent van deze 1.530 herbestemde kerken heeft een sociaal-culturele functie gekregen, zoals wijkcentra, bibliotheken, kinderdagverblijven, gezondheidscentra en theaters. Andere gebouwen worden dan weer gebruikt voor meer commerciële doeleinden zoals kantoren, restaurants en woningen.
Verschillen
Er bestaan aanzienlijke verschillen tussen kerkgenootschappen in hun benadering van herbestemming. Rooms-katholieke kerken moeten eerst ontzegd worden van hun heilige status voordat ze een andere bestemming kunnen krijgen, terwijl protestantse kerken tijdens hun religieuze bestaan ook voor niet-religieuze evenementen worden verhuurd. Protestantse kerken hebben om die reden vaak een gezondere exploitatie en herbestemming komt hier in verhouding minder voor. Geloofsgemeenschappen geven vaak de voorkeur aan sociaal-maatschappelijke of culturele herbestemmingen, maar kiezen soms ook voor commerciële invullingen zoals woningen of kantoren om financiële redenen. Deze keuze tussen ideaal en realiteit speelt ook een rol bij de verkoop van het Witte Kerkje, waar de nieuwe eigenaar naar verluidt de religieuze bestemming wil voortzetten.
Nationale Kerkenaanpak
Om de crisis het hoofd te bieden, is eind 2018 op initiatief van toenmalig minister Ingrid van Engelshoven de Nationale Kerkenaanpak in het leven geroepen. Dit programma vormt een samenwerking tussen kerken, provincies, gemeenten en erfgoedorganisaties om kerkeigenaren te ondersteunen die hun gebouw als kerk willen voortzetten of juist een nieuwe functie willen geven. Vanuit het programma Toekomst Religieus Erfgoed stimuleren zij dat er per gemeente tijdig nagedacht wordt over alle kerkgebouwen in die gemeente. Inmiddels zijn ongeveer 140 gemeenten met een kerkenvisie aan de slag en denken zij samen na over meer dan de helft van alle kerkgebouwen in Nederland. Ook de gemeente Baarn heeft zo’n kerkenvisie laten opstellen, waarin de toekomst van het Witte Kerkje werd geanalyseerd. Hieruit is voortgekomen dat er echt iets moet veranderen bij het Witte Kerkje omdat anders geen toekomst gegarandeerd is.
Toekomstperspectief
De verkoop van het Witte Kerkje biedt de kans dat dit monumentale gebouw zijn religieuze functie kan behouden, wat in het huidige kerk-klimaat bijzonder is. Het gebeurt nu eenmaal vaker dat kerken leeg komen te staan of een andere functie krijgen. In Baarn is er hoop op een religieuze voortzetting, de vraag is alleen: hoe lang nog? (Bron: Eemland1. Tekst Arjan Klaver, beeld Hanneke Kiel)
